‘Een land, een volk dat zijn cultuurbezit verliest (niet goed beheert) heeft geen toekomst…’
Arthur Lehning, geciteerd door Joop van Stigt bij zijn inauguratie als hoogleraar in Delft, 1987
Op het eerste gezicht lijkt het alsof een brutalistisch ruimteschip is neergedaald in de smalle straten van de Amsterdamse volksbuurt de Pijp, zo vervreemdend is het aanzicht van het Afrikahuis wanneer het opdoemt tussen de negentiende-eeuwse bakstenen gevels. Het boude ontwerp van Joop van Stigt is vrijwel onbekend en kan maar op weinig bewonderaars rekenen. Een geval van onbekend maakt onbemind? Hoe dan ook, veel buurtbewoners zijn het ‘lelijke’ en vervallen Afrikahuis liever kwijt dan rijk. Onterecht! Vandaag op 7 november, een klein pleidooi voor meer aandacht en waardering voor dit heldhaftige bouwwerk, op de dag af tien jaar na het overlijden van architect Joop van Stigt (1934-2011).
Het kerkgebouw met buurtcentrum – officieel St. Willibrorduskerk geheten – werd in 1967-’68 gebouwd in opdracht van het bisdom Haarlem-Amsterdam, dat nog steeds de eigenaar is. Zijn gangbare naam dankt het pand echter aan de periode tussen 1994 en 2008 waarin er diensten werden gehouden voor de Afrikaanse rooms-katholieke gemeenschap in Amsterdam. Sinds 2008 is het niet meer in gebruik als gebedshuis maar herbergt het tijdelijke huurders. Momenteel is dat een stichting die maatschappelijke hulp biedt aan Spaanstalige migranten in het souterrain van het gebouw.
In 2009 werd het Afrikahuis door het stadsdeel Zuid aangewezen als gemeentelijk monument. De belangrijkste beweegreden voor monumentenstatus is de architectonische waarde van het gebouw dat ondanks het achterstallige onderhoud geldt als een gaaf exemplaar van het structuralisme. Bovendien heeft het als naoorlogs kerkgebouw een cultuurhistorische waarde en een stedenbouwkundige waarde door de wijze waarop het zich voegt in de negentiende-eeuwse stedenbouwkundige structuur.
Ik zou hier nog aan toe willen voegen dat het Afrikahuis, het eerste opgeleverde ontwerp van Van Stigt als zelfstandig architect is en een bijzondere (en ondergewaardeerde!) plek inneemt in zijn oeuvre. Van Stigt wordt vooral herinnerd om de herbestemmingsprojecten en transformaties van bestaande gebouwen die hij in samenwerking met zijn zoon André vanaf 1980 uitvoerde. Maar de architectonische kwaliteit van het Afrikahuis, bijvoorbeeld in de samenhang tussen binnen- en buitenkant, het gebruik van robuuste materialen en de fijne detaillering, schreeuwt om een herwaardering van zijn vroege periode.
Jammer genoeg staat tegenwoordig het grootste deel van het Afrikahuis leeg. Het slecht onderhouden bouwwerk maakt een trieste indruk: de ruiten van draadglas zijn vaker gebarsten dan ongeschonden en her en der is de gevel door betonrot aangevreten en met graffiti beklad. Het is duidelijk dat grote ingrepen nodig zijn om het monument te behouden voor de toekomst, maar het lijkt erop dat de eigenaar noch een andere partij de investeringen die nodig zijn ziet zitten: het gebouw staat al sinds 2008 te koop, vooralsnog zonder succes.
Het gebouw “ont-monumentaliseren” zoals het bisdom graag zou willen is echter geen oplossing. Een herontwikkeling van het pand is door de flexibele en multifunctionele opzet van het ontwerp zeker mogelijk en kan prima samengaan met de monumentenstatus. Bij de grondige verbouwing die hiervoor nodig is, zullen het belang van zinvol hergebruik en het behoud van de architectonische waarde en kwaliteiten van het pand zorgvuldig tegen elkaar afgewogen moeten worden. Het is logisch dat niet alle monumentale waarden hierbij behouden kunnen blijven. Maar het Afrikahuis zal wel weer de maatschappelijke functie in de buurt kan vervullen waarvoor het oorspronkelijk bedoeld is – mét monumentenstatus.
Martin van Wijk, student Architectuurgeschiedenis aan de UVA, wees ons op het Afrikahuis en schreef dit artikel.
De eerste ‘structuralistische’ fase (ca. 1965-‘80) is in 2014 vastgelegd in een prachtige publicatie van architectuurhistoricus Marinke Steenhuis; Joop van Stigt, architect: werken vanuit een flexibele structuur 1960-1985. Amsterdam: Stichting Dogon Onderwijs, 2014.
https://amsterdamopdekaart.nl/1966-1990/Van_Ostadestraat/Afrikahuis
