Woon- en winkelcomplex Het Pentagon in de Amsterdamse Nieuwmarktbuurt is sinds kort beschermd als gemeentelijk monument. De naam Pentagon verwijst naar de vijfhoekige vorm van het gebouw. Menig Amsterdammer heeft de bouw van het complex meegemaakt; het werd in 1983 opgeleverd. Het project is ontworpen door architect Theo Bosch (1940-1994) in de jaren 1975-1983, in samenspraak met de bewoners.
De Nieuwmarktbuurt was decennia lang verwaarloosd. In de jaren 1950 en 1960 waren er rigoreuze plannen voor de binnenstad van Amsterdam in ontwikkeling zoals een groot doorbraakplan om het autoverkeer in het hart van de stad te krijgen. Ook werd er gewerkt aan de aanleg van een nieuwe metrolijn. Maar onder de bewoners groeide verzet tegen de grootschalige sloopwerkzaamheden die hierdoor in de historische Nieuwmarktbuurt zouden gaan plaatsvinden. Het protest zwol aan, ook bij culturele organisaties. Zij maakten zich hard voor het behoud van de kleinschalige binnenstad en wisten de doorbraak halt toe te roepen.
Er kwam een nieuw bestemmingsplan, van de architecten Aldo van Eyck en Theo Bosch, waarin veel meer van de oude stad behouden bleef. De verbreding van de Sint Antoniebreestraat (tot vier rijbanen), vanaf de Jodenbreestraat naar de Nieuwmarkt werd niet uitgevoerd. De aanleg van de metro ging wel door. Ondanks de Nieuwmarktrellen. Gezien de toenmalige technieken moesten alle panden boven het ondergrondse traject gesloopt worden.(!) Voor de nieuw te bouwen panden volgde een grootscheepse stadsreparatie. Het stedelijk weefsel werd zo veel mogelijk aangeheeld, nieuwe panden werden binnen de historische rooilijnen gepast. De aanpak van de stadsvernieuwing in de Nieuwmarktbuurt, wordt gezien als een keerpunt in de Nederlandse volkshuisvestingspolitiek. Een aanpak die werd gevoed door het ideeëngoed dat vanaf 1960 rondom Forum ontstond en van waaruit het structuralisme vorm kreeg. Binnen deze stroming wordt de architectuur opgebouwd uit kleine elementen in een grotere, geometrische structuur, waarbij de menselijke maat centraal staat. Het structuralisme is onderdeel van de veranderingsfase in de post’65-periode die zich kenmerkt door kleinschalig bouwen voor en door de gebruikers.
Het ontwerp voor het Pentagon vormt het belangrijkste complex van Van Eyck en Bosch in de Nieuwmarktbuurt. Het toont de idealen van het structuralisme zoals de opbouw van het bouwblok met kleinschalige elementen en de functiemenging van wonen en werken. Het vrij grote volume is zo goed mogelijk in het historische stratenpatroon ingepast. Een fiets- en voetgangersroute steekt dwars door het complex over de binnenplaats en verbindt de omliggende straten en het Zuiderkerkhof met elkaar.
Opvallend is de plasticiteit van de transparante gevels met de in zicht gelaten betonkolommen en een complexe indeling met uitkragingen, balkons en erkers. Het gebouw kent een grote variatie die door herhaling van elementen en combinaties toch een overtuigende eenheid vormt. In het Pentagon zijn 88 woningen ondergebracht van uiteenlopende types als bejaardenwoningen, maisonnettes, atelier- en groepswoningen. De winkels en corporatiewoningen zijn in goede staat onderhouden. In de plint zijn bedrijven en winkels ondergebracht. De openbare ruimte van het binnenplein is opnieuw ingericht om overlast van voorbijgangers voor de bewoners te reduceren.
Joosje van Geest
https://www.amsterdam.nl/stadsdelen/centrum/nieuws/pentagon-aangewezen-gemeentelijk/
Foto’s: Joosje van Geest, Rolf Bron
