SoZaWe op de helling

“Je hebt een albino gebouw gemaakt! riep Aldo van Eyck uit toen ik hem trots mijn nieuwste project liet zien”. Herman Hertzberger vertelt anekdotes en beantwoordt vragen terwijl hij een groep architectuurstudenten rondleidt in het voormalig ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het is inderdaad een heel licht gebouw. Het zonlicht komt tot diep in het gebouw door het glazen dak en de brede vides. De gebruikte materialen zijn ook licht van kleur en passen in het structuralistische repertoire: betonblokken, aluminium puien, glas, glazen bouwstenen, lichtgroen staalwerk. In een uiterste hoek van de vide duiken ineens paarse kozijnstijlen op. Hertzberger verklaart: “Ik wilde het eigenlijk openmaken. Toen dat niet kon, besloot ik tot een ‘zonde’, een kleurtje”. Een ander opvallend detail is het mozaïek waar de koningin bij de opening het hart (een muntje) in heeft gedrukt. Een compromis nadat ze had geweigerd om zelf een kunstwerk voor dit overheidsgebouw te maken.

Kleur, textuur en daglichttoetreding maken SoZaWe een prettig licht gebouw. Dat is anders in het twintig jaar eerder door Hertzberger gebouwde Centraal Beheer in Apeldoorn dat, zeker op de lagere verdiepingen, heel donker is. Maar het ideaal van open kantoortuinen waar Centraal Beheer zo beroemd om werd, is in SoZaWe niet gerealiseerd. “De overheid wilde een kasteel, maar ik wilde openheid, open ruimte maken” vertelt Hertzberger. Er kwamen echter gewone gangen met daaraan kantoorkamertjes. Het in verbinding staan met anderen en de spontane ontmoetingen die Hertzberger wilde stimuleren, bleven hier beperkt tot de centrale hal.
De constructie bestaat uit geprefabriceerde betonnen onderdelen op een raster van 7,7 x 7,7 meter. Iedere architect van het structuralisme bepaalt zo zijn maat, waaraan vervolgens alles onderhevig is. De kolommen hebben een kop die balken naar 8 richtingen kan dragen. Zo kan het raster 45 graden draaien ten opzicht van de langgerekte hal in de middenzone. In die middenzone worden alle 16 torens verbonden door vele trappen, roltrappen, loopbruggen en liften. Daar zagen, begroetten en ontmoetten de ambtenaren elkaar. Nu staat het gebouw grotendeels leeg.

In 1981 kreeg Hertzberger de opdracht voor het ontwerp. Na veel bezuinigingsrondes startte de bouw in 1988 en pas in 1991 werd het geopend. Rond 2004 was er een renovatie, ook ontworpen door Hertzberger. Het Rijksvastgoedbedrijf verkocht het in 2016 aan de hoogste bieder met de verplichting om er voor vijf jaar 350 statushouders te huisvesten. Sloop dreigt, maar dat wil de gemeente Den Haag niet. Ook Hertzberger vindt slopen een ‘idioot plan’ en ziet veel mogelijkheden voor het gebouw: “Het kan van alles worden, een garage, bibliotheek, kantoren en natuurlijk woningen.” In zijn beroemde boek ‘Ruimte maken, ruimte laten’, staat dat flexibiliteit leidt tot neutrale architectuur die nergens echt geschikt voor is. Liever heeft hij het over polyvalentie: een vorm die zonder zelf te veranderen voor meerdere doelen bruikbaar is en dan bij minimale flexibiliteit een optimale oplossing mogelijk maakt. De vraag is nu of SoZaWe dat waar kan maken en inderdaad polyvalent blijkt.
Maar de locatie is duur geworden, mede door dit gebouw. Een ontwikkelaar wil waarschijnlijk een efficiënt gebouw, in plaats van zoveel geveloppervlak en lege ruimte (vide). Misschien liever een paar hoge torens. Over een paar jaar weten we wat het wordt: behoud van deze laatste structuralistische uitspatting of een vroegtijdige dood van een iconisch gebouw.